Ogólnopolska Konferencja "Tatarzy w Polsce po 1945 roku. Tatarska tożsamość wobec asymilacji" w Gorzowie Wielkopolskim
Po zakończeniu II wojny światowej i przesunięciu granic Polski – Tatarzy Wielkiego Księstwa Litewskiego opuścili tereny dzisiejszej Litwy i Białorusi, by osiedlić się w Olsztynie, Elblągu, Gdańsku czy na Pomorzu Zachodnim w: Szczecinku, Słupsku, Koszalinie, Wałczu, Stargardzie Szczecińskim i Szczecinie. Duża grupa osiadła w Gorzowie Wielkopolskim i w Trzciance Lubuskiej. Ci, którzy zamieszkali w Gorzowie kontynuowali tradycje byłej gminy z Nowogródka. Tworzyli najbardziej zintegrowaną grupę na Pomorzu Zachodnim, zatem w Gorzowie do 2012 r. Muzułmański Związek Religijny w RP posiadał swoją gminę wyznaniową. Tatarscy osadnicy dotarli także na Dolny Śląsk – do Wrocławia, Oleśnicy, Wałbrzycha i Jeleniej Góry. Przywozili ze sobą różnorodny bagaż kulturowy. Niełatwo było im się asymilować z miejscową ludnością, przez wiele lat wierzyli, iż wrócą „do siebie”, tj. na Kresy. Niektórzy, jak podają źródła historyczne, nie rozpakowywali bagaży nawet przez 10 lat...
Jednak z czasem „wtopili się” w nowy krajobraz, utrzymując zarazem więzi ze swoimi pobratymcami. Asymilacja Tatarów, która pozwoliła im stać się częścią społeczności Ziem Zachodnich, doprowadziła jednak do nieuchronnej unifikacji. Tatarzy wchodzili w związki małżeńskie z chrześcijanami, przejmując ich zwyczaje i kulturę. Wielu opuściło zasiedlane po wojnie domostwa i przeniosło się na Białostocczyznę, krainę znacznie bliższą im kulturowo, przypominającą utracone bezpowrotnie „małe ojczyzny”. Po 1950 r. wyjechali zatem do Warszawy i w Białostockie, by być bliżej centrum tatarskiego, bliżej tatarskich meczetów, pozostałych w Bohonikach i Kruszynianach. Wielu Tatarów zmarło, a tradycje przekazane młodszemu pokoleniu traktowane były bardziej jako osobliwa ciekawostka niż część rodzinnego dziedzictwa. Według historyka, Aleksandra Miśkiewicza, na ziemiach zachodnich pozostało zaledwie kilkanaście tatarskich rodzin.
Badania prowadzone przez socjologów, historyków, religioznawców i językoznawców wskazują jednakże, iż Tatarzy polscy pomimo poczucia odrębności etnicznej i religijnej świetnie odnajdują się w świecie podzielonym na narody, a polskość (obok islamu i tatarskości) jest jednym z najważniejszych komponentów składających się na ich tożsamość, tzn. mimo wyznawanej przez siebie religii, bardziej identyfikują się z kulturą polską niż z arabską czy turecką, gdzie również dominuje islam, stąd różnice w praktykach religijnych polskich Tatarów i muzułmanów chociażby z Bliskiego Wschodu, a interferencja w tym zakresie z autochtonami. Jak podaje Musa Czachorowski: „Nie jest prowadzony żaden rejestr osób pochodzenia tatarskiego, a tylko orientacyjnie przyjmuje się, że żyje ich w kraju około 5 tysięcy. W Narodowym Spisie Powszechnym 2002 roku jedynie niespełna pięciuset obywateli podało narodowość tatarską (na Dolnym Śląsku np. 10 osób), co świadczy o głębokiej identyfikacji z polskością – przy równoczesnym bardzo świadomym zachowaniu odrębności religijnej oraz tradycji i pochodzenia” (http://www.tolerancja.pl/?tatarzy-na-kresach-zachodnich,90).
Obecnie zatem na odmienność Tatarów składa się wyłącznie obrzędowość religijna i pewne cechy antropologiczne, a tym, co istotnie wyróżnia ich z otoczenia jest wyznanie.
Osadnictwu Tatarów na Ziemiach Zachodnich i czynnikom, warunkującym zachowanie przez tę grupę (pomimo procesów asymilacyjnych) własnej tożsamości poświęcono, zorganizowaną przez Akademickie Centrum Badań Euroregionalnych Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim, konferencję naukową pn. Tatarzy w Polsce po 1945 roku. Tatarska tożsamość wobec asymilacji – pod honorowym patronatem Tomasza Miśkiewicza Muftiego Rzeczypospolitej Polskiej Przewodniczącego Najwyższego Kolegium Muzułmańskiego Związku Religijnego w RP.
Konferencja zgromadziła badaczy problematyki tatarskiej z wielu ośrodków naukowych w Polsce. Cieszyła się również zainteresowaniem tatarskiej społeczności, zwłaszcza że w br. mija 70 lat od przybycia Tatarów na Ziemie Zachodnie.
6 października br. w godzinach popołudniowych w Auli im. prof. Stanisława Kirkora Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim odbyła się konferencja prasowa z udziałem historyka dr. Aleksandra Miśkiewicza oraz redaktora Musy Czachorowskiego, rzecznika Muzułmańskiego Związku Religijnego w RP, połączona z promocją wydawnictw tatarskich, w tym m.in. publikacji Czasopiśmiennictwo tatarskie i muzułmańskie w Polsce w latach 1945-2015 autorstwa Czachorowskiego. Następnie obejrzano filmy dokumentujące osadnictwo tatarskie na Ziemiach Zachodnich: dwa odcinki cyklu Pomerania Ethnica, Polska 1995 oraz Kurban-Bajram, reż. Robert Stando, Polska 1958. Komentarz do prelekcji przygotowała Iwona Bartnicka – Kierownik Działu Kultury Filmowej MOS w Gorzowie Wielkopolskim, prezes DKF Megaron.
Na kolejny dzień zaplanowano część konferencyjną, która odbywała się w Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Zbigniewa Herberta w Gorzowie Wielkopolskim. Jej uczestników powitali przedstawiciele władz województwa lubuskiego, miasta Gorzowa Wielkopolskiego oraz Rektor PWSZ im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie – prof. dr hab. Elżbieta Skorupska-Raczyńska.
Obradom w sesji plenarnej przewodniczył prof. zw. dr hab. Janusz Faryś. Po słowie wprowadzającym oddał głos przedstawicielom środowiska tatarskiego w osobach: dr. Aleksandra Miśkiewicza (UwB), który przybliżył zebranym Świat kresowy Tatarów polskich przeniesiony nad Wartę i Odrę, dr. Artura Konopackiego (UwB), który na podstawie historycznych badań źródłoznawczych udokumentował Trzy fale osadnictwa Tatarów na ziemiach Rzeczypospolitej. Od Wielkiego Księstwa Litewskiego po Ziemie Odzyskane i mgr Haliny Szahidewicz (Muzułmański Związek Religijny w RP), która w ciekawy i barwny sposób zaprezentowała Działalność Muzułmańskiej Gminy Wyznaniowej w Białymstoku po 1945 r.
Następnie prowadzono obrady w dwóch panelach tematycznych. Panel pierwszy, zatytułowany Tożsamość tatarska, moderował etyk i kulturoznawca – dr hab. Przemysław Rotengruber, prof. UAM. Prelegenci koncentrowali się na tym, co należy do istotnych wyróżników kulturowych tatarskiej grupy etnicznej, a po wydarzeniach na Krymie może już mniejszości narodowej? Istotnymi punktami odniesienia było rozumienie kultury jako sumy wzorców heterogenicznych i kluczowy dla podejmowanej problematyki kierunek we współczesnej humanistyce – studia nad pamięcią, czyli próba udzielenia odpowiedzi na pytanie: co i jak upamiętniać? Upamiętnianie jako ocalanie rzeczy istotnych, służących odtwarzaniu depozytu kultury. O cechach wyróżniających Tatarów z polskiego otoczenia kulturowego, budujących zarazem ich tożsamość w otoczeniu chrześcijańskim mówili zatem: dr hab. Joanna Kulwicka-Kamińska (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) – Religia jako wyróżnik kulturowy społeczności tatarskiej (na przykładzie literatury rękopiśmiennej), red. Musa Czachorowski („Przegląd Tatarski”) – Literatura i czasopiśmiennictwo tatarskie w Polsce po 1945 r., dr Magdalena Lewicka (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) – Piśmiennictwo Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego jako trwały element dziedzictwa kulturowego i nośnik tożsamości społeczności tatarskiej na ziemiach Rzeczpospolitej, mgr Olga Kotynia (Uniwersytet Warszawski) – Źródła etyki Tatarów jako muzułmanów, dr Bogna Wach (Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim) – Muzułmanie wobec początku życia i śmierci (aborcja i eutanazja), dr Paweł Popieliński (Polska Akademia Nauk w Warszawie) – Cmentarz tatarski w Warszawie oraz dr hab. Przemysław Rotengruber, prof. UAM (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) – Meczety. Pamięć i wzorce kultury.
Panel drugi, zatytułowany Tatarzy poprzez pryzmat historii i polityki prowadził dr hab. Paweł Leszczyński, prof. PWSZ z Katedry Problemów Bezpieczeństwa Europy Północnej i Środkowo-Wschodniej. Tematyka wystąpień koncentrowała się wokół kwestii historyczno-politologicznych. Głos zabrali: dr hab. Adam Dobroński, prof. UwB (Uniwersytet w Białymstoku) – Tatarzy na Podlasiu po 1945 r., dr Arkadiusz Piotrowski (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) – Historia muzułmańskiej Gminy Wyznaniowej w Poznaniu w latach 1945-1948, mgr Grażyna Kostkiewicz-Górska (Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Zbigniewa Herberta w Gorzowie Wielkopolski) – Działalność Muzułmańskiej Gminy Wyznaniowej w Gorzowie Wielkopolskim po 1945, dr hab. Beata Orłowska, prof. PWSZ (Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim), Elżbieta Włodarczyk (Muzułmański Związek Religijny w RP) – Historia rodziny tatarskiej, dr Piotr Krzyżanowski (Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim) – Aparat bezpieczeństwa Polski Ludowej wobec Tatarów w świetle materiałów źródłowych zgromadzonych w archiwach IPN, mgr Miłosz Gerlich (Uniwersytet Wrocławski) – Tatarska periodyzacja historii grupy we Wrocławiu po II wojnie światowej, dr Michał Łyszczarz (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie) – Położenie i status prawny polskich Tatarów po 1945 r., dr hab. Paweł Leszczyński, prof. PWSZ (Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim) – Sytuacja Tatarów Krymskich przed i po 18 marca 2014 r.
Tematyka prowadzonych badań wykazała wyjątkowość Ziem Zachodnich pod względem etnicznym i narodowościowym. Gorzowska konferencja stanowiła zatem kolejny krok ku udokumentowaniu dziejów obecnych w tej części Polski grup kulturowych i rekonstruowaniu ich obrazu. Podjęte w ramach analiz socjologicznych, kulturoznawczych i prawnych badania to także ważny element ochrony praw mniejszości narodowych i etnicznych.
Po podsumowaniu obrad i zakończeniu konferencji jej uczestnicy spotkali się przy suto zastawionym specjałami tatarskiej kuchni stole. Dyskusje, wspomnienia, wpisy do Księgi Pamiątkowej przedłużyły spotkanie do późnych godzin popołudniowych.
Joanna Kulwicka-Kamińska
